آب افغانستان فرصت است یا تهدید؟

آب یکی از فاکتورهای جدی دیپلماسی کشورها در بیست سال بعد است. افغانستان دارای منابع سرشار آب شیرین است. کشورهای زیادی هم از این منابع تغذیه می کنند. منازعه آبی یکی از چالش های جدی در افغانستان بوده است.

داکتر نجیب آقا فهیم استاد دانشگاه و پژوهشگر مسایل آب در برنامه «تحول» گفت: منابع آب از لحاظ زمانی و مکانی توزیعی نا متوازن دارد. در کشور ما بیشترین بارندگی در فصل زمستان است. در فصل زمستان نیاز به آب کمتر است و در فصل بهار و تابستان بارندگی کمی وجود دارد. به همین دلیل امکان کم آبی در کشور ما نیز وجود دارد. مزیتی که کشور ما نسبت به دیگر کشورهای همسایه دارد این است که به دلیل وجود کوههای بیش از دو هزار کیلو متری، این بارندگی ها تبدیل به یخ می شود وذخیره می گردد.

وی در ارتباط با اهمیت اقلیم، جغرافیا و آب می گوید: در سال های اخیر تغییرات اقلیمی، دنیا را با یک مشکل جدی مواجه کرد. این تغییرات تا حدی بوده است که باعث شده سیاست مداران بین المللی، سیاست را در کنار تغییرات اقلیمی بازتعریف کنند. یکی از دانشمندان می گوید: سیاست در دنیای امروز ناشی از تغییرات اقلیمی است. بنابراین تغییرات اقلیمی همه چیز را تغییر داده است.

داکتر فهیم افغانستان را هم در معرض کم آبی ارزیابی کرده و عنوان کرد: افغانستان در قاره آسیا قرار دارد و قاره آسیا در مجموع شصت در صد نفوس دنیا را در خود جای داده است اما سهم آن از منابع آبی حدود سی و شش در صد است. بنابراین ما در یک قاره خشک قرار داریم. در قاره آسیا شرق میانه ،آسیای میانه و جنوب آسیا خشک ترین ها هستند. سازمان ملل فهرست ده کشوری را که با کمبود جدی منابع آبی مواجه هستند، منتشر کرده است. در این فهرست متاسفانه سه کشور در مجاورت و همسایگی ما قرار دارند. یعنی ترکمنستان،ازبکستان و پاکستان. هرگاه این فهرست به بیست کشور افزایش پیدا کند. ایران و افغانستان هم شامل این فهرست می شود. بنابراین ما در این جغرافیای بسیار دشوار قرار گرفته ایم.

استاد دانشگاه راجع به آب رسانی افغانستان به کشورهای همسایه و قراردادهایی که در این مورد وجود دارد اظهار کرد: افغانستان با همسایه های خود چند موافقتنامه و معاهده درمورد تثبیت وضعیت حقوقی رودخانه ها دارد. یک معاهده در سال1351 بین افغانستان و ایران به امضا رسیده بود که آن معاهده هنوز در روابط دو کشور نافذ است. براساس آن معاهده برای ایران، یک حق آبی مشخص پیش بینی شده است. همچنان معاهده دیگری با شوروی داشتیم که در چارچوب آن معاهده، رودخانه آمو به عنوان رودخانه مرزی شناسایی شده و برای کشورهای همجوار رودخانه آمو، استفاده از آمو حق برابر و مساوی در نظر گرفته شده است. بنابراین وضعیت حقوقی رودخانه آمو و هلمند مشخص است. در مورد باقی رودخانه ها مانند هریرود متاسفانه هنوز با کشورهای همسایه تصمیمی گرفته نشده است.

وی در خصوص موارد استفاده آب دریای کابل گفت: براساس آمارهایی که در دهه پنجاه میلادی جمع آوری شده است، ظرفیت آبدهی حوزه دریای کابل که به پاکستان راه پیدا می کند در حدود بیست و یک میلیارد متر مکعب است که در بهترین حالت آن ما چیزی در حدود چهار متر مکعب آب استفاده می کنیم و باقی وارد کشور پاکستان می شود. مشکلی که ما با آن مواجه هستیم این است که این حوزه اکثراً اراضی کوهستانی است. زمین زراعتی قابل کشت وجود ندارد، آب خوب داریم اما زمین قابل کشت بسیار محدود است. آن زمین های قابل کشتی هم که وجود دارد ما توانایی آبیاری آن را نداریم.

داکتر فهیم در خصوص معاهده آبی با ایران گفت: براساس معاهده سال 1351 ایران حق دارد که در هر ثانیه بیست و شش متر مکعب آب از رودخانه هلمند استفاده کند که طبعاً این میزان ثابت نیست و نوسانی است. با درنظرداشت نوسان آب در فصل های مختلف این میزان استفاده می تواند تا صد متر مکعب افزایش و یا تقلیل پیدا کند و گاهی آبی وجود ندارد که آنها استفاده کنند.

وی ادامه داد: اگر درست بسنجیم ایران حق دارد سالانه هشتصد و بیست میلیون متر مکعب آب سالانه استفاده کند اما در عمل، طی بیست سال گذشته چند برابر آن چیزی که در معاهده پیش بینی شده است استفاده کرده است. حتی در این سالهای اخیر که ما شاهد خشکسالی های دوام دار بودیم میزان استفاده سالیانه ایران از آب رود هلمند چیزی در حدود دو میلیارد متر مکعب آب است.

این پژوهشگر مسایل آب ظرفیت های آب کشور را چنین تشریح کرد: آمو یکی از رودخانه های پر آب آسیای میانه است که تقریباً حیات در آسیای میانه وابسته به دو جریان رودخانه ای است که سیحون و جیحون یا آمو دریا است. آب رودخانه هریرود کمی محدود است. در حدود یک و نیم میلیارد متر مکعب ظرفیت آب دهی دارد. ولسوالی هایی که در اطراف آن وجود دارند دسترسی کمی به آب آشامیدنی دارند.

وی در خصوص وجود ظرفیت کلان آبی در افغانستان و ایجاد تهدید یا فرصت از این جهت گفت: این بستگی به توانایی ما دارد که از این موقعیتی که هم اکنون کشور ما در آن قرار دارد به عنوان یک فرصت استفاده کنیم یا به عنوان یک تهدید برای ما تلقی شود.

داکتر فهیم افزود: حساسیتی که فعلا در افغانستان ایجاد شده است، بیشتر زاده زیاده خواهی های کشورهای همسایه است. آنها بیشترین استفاده را از رودخانه های ما می کنند اما همواره به خاطر آن افکار عمومی را از اصل موضوع منحرف می کنند و افغانستان را متهم به نقض حقوق آب می کنند. همواره به صورت مستقیم و غیر مستقیم مذاکرات مختلف خود را با موضوع آب ارتباط می دهند.

وی اظهار کرد که کشور ما تا به حال نتوانسته است از این ظرفیت به خوبی استفاده کند و افزود: در سالهایی که افغانستان درگیر جنگ و اشغال کشورهای بیرونی بود ما نتوانستیم به درستی آب را مدیریت کنیم و آب ها به صورت طبیعی جریان پیدا کرده و به کشورهای همسایه به فراونی سرازیر شد و کشورهای همسایه هم روی هر قطره این آبها سرمایه گذاری کردند. آب شهرها را تامین کردند، جمهوری اسلامی ایران در مجاورت مرز، چاه نیمه هایی را حفر کرد یا از دره های طبیعی یا گودال های طبیعی استفاده و آن را مسدود کرد و میلیارد ها متر مکعب آب را در آنجا ذخیره کرد. حتی از آن چاه نیمه ها لوله بزرگی احداث کرده است که آب چاه زاهدان تامین می شود. حالا هم به فکر این است که این آب را به کرمان و جاهای دیگری انتقال دهند.

فهیم افزود:ترکمنستان و جمهوری اسلامی ایران در پایین دست هریرود مشترکاً سدی را به نام دوستی احداث کردند که این سد ظرفیت ذخیره سازی یک میلیارد و دو صد و پنجاه میلیون متر مکعب آب را دارد. از پشت سد دوستی لوله ای کشیده شده است که آب شهر مشهد تامین می شود. این دو کشور مشترکاً پنجاه هزار هکتار زمین را با استفاده از آب پشت سد دوستی آبیاری می کنند. همچنان حیات در پشتونخواه وابسته به آب دریای کابل است.

وی در پایان گفت: آب زندگی است و آب حیات است. بدون آب زندگی امکان پذیر نیست. افکار عمومی باید در باره این ماده حیاتی آگاه شوند. باید نهادهایی درداخل کشور تاسیس شوند و تحقیقاتی وسیع در این مورد انجام شودو آماری که از گذشته ها به جامانده است دوباره تجدید نظر شود تا کشور ما از این نعمتی که در اختیارش نهاده شده است بتواند استفاده درست کند.