جایگاه احزاب مذهبی در انتخابات سراسری 2018 پاکستان

آریانا نیوز: انتخابات پاکستان بیش از آن‌ که ابزاري براي انتقال مسالمت‌آمیز قدرت باشد، همواره فرآیند انتقال قدرت را به چالشِ قدرت و تنازعِ بازیگران سیاسی آن، از جمله گروه‌ها و جريانات مذهبي تبدیل کرده است…

مطابق نظر تحلیگران مسایل پاکستان در شرایطی که حدود یک ماه تا انتخابات سراسری 2018 پاکستان فاصله داریم و سایه انتخابات بر فضای عمومی پاکستان سنگی می کند، از يك سو، تردیدها و نظریات مختلف و متفاوتی بر ابهام آميز بودن فضای سیاسي پاکستان مستولي است واز سوي ديگر، اين كشور تحولات سیاسی ـ امنیتی پرتنشی را تجربه می‌کند. گفتنی است انتخابات پاکستان بیش از آن‌ که ابزاري براي انتقال مسالمت‌آمیز قدرت باشد، همواره فرآیند انتقال قدرت را به چالشِ قدرت و تنازعِ بازیگران سیاسی آن، از جمله گروه‌ها و جريانات مذهبي تبدیل کرده است.
در پاکستان طي 7 دهه، اگر چه جريانات مذهبی به‌ صورت پراکنده در قدرت سیاسی به‌ نوعی سهم داشته ‌اند، اما قادر نبودند درامور سیاسی نقش برتر و مسلطي را بدست آورند.
حضور پررنگ و سازمان یافته احزاب مذهبی در رقابت‌های مربوط به انتخابات سراسری 2018
یکی از تغيیرات مهم این دوره از انتخابات فعالیت چشمگیر احزاب و تشکل‌های دینی است. از جمله می‌توان به سازماندهی مجدد ایتلاف موسوم به متحدا مجلس عمل ( MMA ) متشکل از پنج حزب دینی از جمله حزب جمعیت علمای اسلام (ف)، حزب جماعت اسلامی به رهبری سناتور سراج الحق، حزب تحریک اسلامی به رهبری شیخ سید ساجد علی نقوی و حزب جمعیت علمای پاکستان ( وابسته به مکتب بریلوی) به رهبری شیخ انس نورانی اشاره کرد.
گفتنی است در انتخابات پارلمانی سال 2002 عیسوی این ایتلاف دینی 58 کرسی مجلس ملی را تصاحب نموده بود، اگر چه در انتخابات پیش رو در ایالت خیبر پختونخواه که مرکز ثقل این ایتلاف به شمار می‌رود بسیاری از حوزه‌های نفوذ آن را تحریک انصاف تحت الشعاع قرار خواهد داد، اما این یک واقعیت است که آرای احزابی مانند تحریک اسلامی، جماعت اسلامی و جمعیت علمای اسلام در انتخابات همواره در پیروزی یا شکست نامزدهای احزاب سیاسی کلان خاصتاً مسلم لیگ ن و حزب مردم نقش داشته‌اند. این در حالی است که زمزمه‌هایی مبنی بر حمایت این ایتلاف از حزب مسلم لیگ نواز در انتخابات آینده نیز شنیده شده است.
براساس آخرین اخبار نشر شده، ایتلاف متحدا مجلس عمل نماینده گی خود را در تمام ایالت‌های پاکستان فعال کرده و تلاش می‌کند پیروز انتخابات پارلمانی باشد. چندی پیش فضل الرحمن اظهار داشت: در انتخابات سال 2013 متحدا مجلس عمل نتوانست موفقیت چندانی به دست آورد در نتیجه سکولارها بر خیبرپختونخوا مسلط شدند اما با احیای مجدد این ایتلاف مذهبی فرهنگ اسلامی را بازمی‌گردانیم. وی افزود: متحدا مجلس عمل توانایی کشاندن مردم به پای صندوق‌های رأی و کسب موفقیت در انتخابات را دارد. گفتنی است قبل از آن احزاب مذهبی با برگزاری اجلاسی در بیت الرضوان منزل مرحوم شیخ شاه احمد نورانی بنیانگذار متحدا مجلس عمل تصمیم گرفتند با احیای این ایتلاف سیاسی- مذهبی در انتخابات سال 2018 اشتراک کنند. متحدا مجلس عمل که در سال 2002 تشکیل شده بود، در انتخابات همان سال توانست من‌حیث دومین حزب کلان در انتخابات پارلمانی به پیروزی برسد و در برخی ایالات مانند خیبرپختونخوا و بلوچستان توانست خود، دولت ایالتی تشکیل دهد. پس از گذشت چند سال از این پیروزی، احزاب عضو متحدا مجلس عمل، به تدریج اهداف سیاسی را جایگزین اهداف دینی و مذهبی کردند و همین موضوع باعث ایجاد مشکل و اختلاف سلیقه شدید میان آن‌ها شد که در نهایت به از هم‌ گسیختگی این احزاب مذهبی از یکدیگر منجر شد.

معضلات پیش روی احزاب مذهبی در عرصه سیاسی
سرعت در جدایی و سختی در ایجاد وحدت دو خصلت و ویژگی اصلی احزاب مذهبی در پاکستان می‌باشد. بعد از تشکیل دوباره متحدا مجلس عمل ( MMA ) در سال 2017، حزب یادشده که ترکیبی از احزاب اصلی مذهبی این کشور می‌باشد خود را برای انتخابات پارلمانی 2018 آماده کرده است. سوابق فعالیت‌های سیاسی احزاب مذهبی در پاکستان نشان می‌دهد که هیچ گاه این تشکل‌ها نتوانسته‌اند دولت مرکزی یا فدرال را در اختیار بگیرند. آنها تنها در بین سال‌های 1970 تا 2002 عیسوی در سطح ایالت .خیبرپختونخوا توانستند موفق عمل کنند. با این وجود سوال اصلی این است که چرا رای دادن مردم پاکستان به احزاب مذهبی به مانند رای دادن به احزاب مردم، مسلم لیگ نواز و یا تحریک انصاف نیست؟ درحال حاضر در ایتلاف مذهبی MMA دوحزب جمعیت علمای اسلام شاخه فضل الرحمن و جماعت اسلامی از بانک رای قوی و بیشتری برخوردارند. با این حال برخلاف سال 2002 که این ایتلاف از محبوبیت فوق العاده‌ای با توجه به شرایط خاص و وضعیت سیاسی در حال تغییر افغانستان و افزایش احساسات ضدامریکایی در ایالت .خیبرپختونخوا برخوردار بود، در شرایط کنونی با توجه به محبوبیت عمران خان رهبر حزب تحریک انصاف در آن ایالت، بعید است همان نتایج دوباره در انتخابات پارلمانیِ پیش رو تکرار شود.
شایان ذکر است که قبل از ظهور عمران خان و حزب تحریک انصاف، ایالت .خیبرپختونخوا دژ مستحکم احزاب جمعیت علمای اسلام شاخه فضل الرحمن و جناح چپ حزب ملی مردمی موسوم به ANP ( که از مطرح‌ترین احزاب ناسیونالیست پشتون در پاکستان می‌باشد) بود. اما با برگزاری انتخابات پارلمانی 2013 دولت ایالتی در آن ایالت حاصل ایتلاف بین احزاب تحریک انصاف و جماعت اسلامی بود.( شایان ذکر است سراج الحق امیر جماعت اسلامی اخیراً گفته است با وجود اینکه در ایالت .خیبرپختونخوا با تحریک انصاف متحد بودیم ولی هیچ‌ گاه از سیاست‌های آنان حمایت نکردیم و دلیل اصلی جدا شدن ما از این حزب در آستانه انتخابات آتی سیاست‌های غلط آنان بود.) این در شرایطی بود که در همان سال دولت‌های ایالتی در ایالت بلوچستان و نیز دولت مرکزی در نتیجه ایتلاف بین حزب مسلم لیگ نواز با حزب جمعیت علمای اسلام شاخه فضل الرحمن تشکیل شد. گفتنی است با توجه به حضور پر قدرت حزب تحریک انصاف در دولت ایالت خیبر پختونخواه، به نظر می‌رسد احزاب مذهبی با در نظر گرفتن این نکته که در سایر ایالت‌ها با چالش‌های جدی مواجه هستند و امکان حضور جدی اما انفرادی در کسب کرسی های بیشتر ندارند، تصمیم گرفتند تا ایتلاف احزاب مذهبی در قالب MMA (متحدا مجلس عمل) را در سال 2017 تشکیل دهند.
با این وجود فرصت و به نوعی چانس MMA در تکرار موفقیت در انتخابات 2002 به خصوص در ایالت‌های .خیبرپختونخوا و پنجاب با توجه به رقابت‌های سنگین و نزدیک میان احزاب مسلم لیگ نواز و تــحریک انصاف به اندازه کافی روشن نیست. با این حال به دلیل اختلافات فزآینده و افزایش واگرایی‌ها در حزب MQM ( جنبش قومی مهاجر) درشهر کراچی، فرصت‌هایی در پیش روی متحدا مجلس عمل متصور خواهد بود.
از سوی دیگر دلیل اصلی اینکه چرا احزاب مذهبی در پاکستان در رقابت‌های انتخاباتی همواره بعد از احزاب اصلی مردم، مسلم لیگ نواز و تحریک انصاف قرار می‌گیرند را می‌توان در عدم جذابیت ویژگی‌های سازمانی و ایدئولوژیک آنها در جذب آرای رای دهنده گان مستقل دانست. به عبارت دقیق‌تر از آنجا که قدرت آنها محدود به بانک رای سنتی خود می‌باشد، بنابراین میزان موفقیت آنها قبل از موضوع ایتلاف با دیگر احزاب مذهبی، به طور عمده به سیاست و استراتیژی آنها بستگی داشته و احزاب یاد شده نیازمند تجدیدنظر جدی در سیاست و راهبرد خود هستند. تقریباً تردیدی وجود ندارد که آن دسته از احزاب مذهبی که به فرآیند تغییر از طریق انتخابات اعتقاد داشتند، در ایجاد قانون اساسی پاکستان در سال 1973 نقش تاریخی ایفا نموده و حتی گفتمان آنها در سه دهه گذشته به خصوص پس از وقوع دو جنگ در افغانستان نیز بسیار قوی‌تر شد. با این حال به نظر می‌رسد آنها همچنان قادر به تغییر ذهن رای دهنده گان نیستند. احزاب و گروه‌های مذهبی مانند جماعت اسلامی، جمعیت علمای اسلام شاخه فضل الرحمان و یا جمعیت علمای پاکستان با اینکه دارای ظرفیت قابل توجه در گسترش پایگاه اجتماعی خود به خصوص در ارتباط با حضور و قدرت خیابانی هستند، هنوز نتوانسته‌اند به درک روشن از ریشه‌های گسترش قدرت فزآینده حزب تحریک انصاف PTI که از رقبای جدی حزب مسلم لیگ نواز PML-N می‌باشد، برسند. از این رو سردرگمی در بسیاری از احزاب و گروه‌های مذهبی همچنان دیده می‌شود و تداوم دارد. بعضی از آنها هنوز به موضوع رای و صندوق رای اعتقادی نداشته و آن را غیراسلامی می‌دانند و حتی اعتقادی به حضور در نشست‌های تلویزیونی و یا گرفتن تصویر ندارند. اما موضوع در خصوص احزابی مانند جماعت اسلامی، جمعیت علمای اسلام شاخه فضل الرحمان و جمعیت علمای پاکستان متفاوت است. زیرا آنها تقریباً در تمام ادوار انتخاباتی اشتراک دارند. با این وجود مردم پاکستان به احزاب مذهبی گرایش کمتری در مقایسه با احزاب سیاسی دارند.
هرچند حزب جماعت اسلامی سازماندهی حزبی قابل توجهی در گروه‌های محصلی، زنان و سندیکاهای صنفی از خود نشان داده ولی با این وجود، حزب جمعیت علمای اسلام شاخه فضل الرحمان تا قبل از پیروزی حزب تحریک انصاف در انتخابات 2013 کرسی های بیشتری را در میان احزاب مذهبی بدست آورده بود. گفتنی است احزاب مذهبی بعداز حال و هوای رخداد یازده سِپتِمبر2001 در انتخابات 2002 تحت تاثیر فضای ضدامریکایی توانستند در انتخابات موفق شوند. البته این موفقیت در شرایطی بدست آمد که رهبران مطرح احزاب مسلم لیگ نواز و مردم، یعنی نواز شریف و بی نظیر بوتو بدلیل مخالفت پرویز مشرف حاکم نظامی پیشین، امکان حضور در رقابت‌های انتخاباتی را نداشتند. نتیجه این که ایتلاف متحدا مجلس عمل یک اپوزیسیون قوی را در مرکز تشکیل داد و به دنبال آن برای اولین بار یک دولت ایالتی در ایالت .خیبرپختونخوا در سال 2002 نیز تشکیل شد. اما تحولات بعدی نشان داد این ایتلاف مذهبی قادر به حفظ وحدت درونی خود به دلیل اختلافات سیاسی و ایدئولوژیک نیست. در سال 2008 حزب جماعت اسلامی انتخابات را تحریم کرد. در حالی که حزب جمعیت علمای اسلام شاخه فضل الرحمان چندین کرسی را در همین انتخابات از آن خود کرد. گفتنی است حزب جمعیت علمای اسلام دارای دو شاخه فضل الرحمن و سمیع الحق می‌باشد که به دلیل رویکردها و سیاست‌های حزبی ما قبل جدایی پاکستان از هند همواره از ریشه‌های قوی برخوردار بوده است. در نتیجه آنها همچنان در بخشی از ایتلاف‌ها با احزاب لیبرال و سکولار و نیز بخشی از جنبش احیای دیموکراسی (1981 تا 1988) در برابر جنرال ضیاء الحق قرار گرفتند. ضمن اینکه بخش عمده نیروی سیاسی و ایدئولوژیک حزب جمعیت علمای اسلام ناشی از فعالیت هزاران مدرسه مذهبی است که دارای حداقل حدود 1 ملیون متعلم می‌باشند. در واقع هر وقت صحبت از مدرسه مذهبی می‌شود، باید اذعان کرد که احزاب جماعت اسلامی و جمعیت علمای پاکستان ( بریلوی مذهب) از هر دو شاخه حزب جمعیت علمای اسلام در فاصله عقب‌تری قرار دارند.
در این چوکات باید تصریح کرد طی 70 سال گذشته در شرایطی که هردو حزب جمعیت علمای اسلام و جماعت اسلامی به مدتی طولانی در بطن سیاست ورزی انتخاباتی قرار دارند و گاه بخشی از دولت‌های ایتلافی در ایالت‌ها یا مرکز را تشکیل می‌دهند، هنوز قادر به تشکیل دولت مرکزی یا فدرال نیستند. رهبری MMA در حال حاضر در تلاش است تا از تمام ظرفیت‌های ممکن گروه‌ها و احزاب مذهبی برای برنده شدن در انتخابات 25 ژوئیه 2018 بهره ببرد. با این حال صرف نظر از موفقیت یا شکست در انتخابات یادشده، به نظر می‌رسد آنها اگر دنبال کسب کرسی های کافی در مرکز به منظور تشکیل دولت فدرال هستند، نیازمند بررسی جدی و عمیقی در سیاست‌های اصولی خود در نحوه‌ی ارتباط گیری با احزاب سکولار و لیبرال در تشکیل دولت مرکزی خواهند بود. موضوعی که تبدیل به چالشی کلان برای احزاب مذهبی پاکستان شده است.